İnsan dünyaya geldiği andan itibaren etrafıyla iletişim kurmaya başlayan bir canlıdır. Bir bebeğin henüz konuşmayı bilmeden tüm istek ve ihtiyaçlarını beden diliyle ya da ağlamasıyla anlatması, onun yanındaki insanlarla iletişim kurma biçimidir. Dolayısıyla insan, bebekliğinden itibaren dış dünya ile her yolu deneyerek iletişim kurma çabası içerisindedir. Çünkü “iletişim kurma yeteneği’’, bir türün hayatta kalması için hayati öneme sahiptir. Tüm hayvan türleri, özellikle bazıları, etkileyici ve ustaca yollarla iletişim kurar. Ancak hiçbiri, büyük ölçüde insana özgü dili kullanma yeteneğinden kaynaklanan bir kapasite olan insan iletişimini karakterize eden kesinlik ve esnekliğe ulaşamaz.”1 Peki, insanın yaşamında bu kadar önemli bir yere sahip olan sözlü iletişim tam olarak nedir?
İLETİŞİM NEDİR?
İletişim kurmak insanoğlunun en temel ihtiyaçlarındandır. Ancak terimsel olarak farklı şekillerde tanımlanabilmektedir. Örneğin, Türk Dil Kurumu’na göre iletişim; “duygu, düşünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması, bildirişim, haberleşme, komünikasyon”1 olarak tanımlan[1]maktadır. Bir diğer tanıma göre ise sözlü ve sözsüz iletiler aracılığıyla karşılıklı olarak duygu, düşünce, bilgi paylaşımıdır.2 Yapılan bu genel tanımlarla yetinmeyip etkili iletişim kavramına göz atmakta fayda vardır. Çünkü sağlıklı iletişim kurmanın yolu etkili ve etkin iletişim kurabilmekten geçmektedir. Etkili iletişim beden dili, sözcüklerin dili, ses ve nefes kullanımı, kişilerin temsil sistemleri, sevgi dilleri, empati kurma yöntemleri gibi konuların bilinmesi ve uygulanmasıyla başarılı, uyumlu, dengeli iletişim kurma sürecidir. Bir diğer ifadeyle kişilerin iletişim sürecinde kendilerini ifade edebilmesi, muhatabını dinlemesi ve buna bağlı olarak etkili bir tepki vermesi olarak açıklanabilir.3 Bu süreç çift yönlü ve karşılıklıdır. Etkili iletişimde sözlü ve sözsüz iletişim becerileri bir arada kullanılır. Sözlü iletişim, kaynak ve alıcı arasındaki konuşmanın her türü, yazılmış ya da yazılmamış sözcüklerin söylenmesiyle gerçekleşen ses ve işitmeye dayalı iletişim türü iken; sözsüz iletişim, beden dili ve beden duruşu gibi sözel olmayan göstergelerden oluşan iletişim türüdür.4 Sözsüz iletişimde yazının ve beden dilinin, sözlü iletişimde ise konuşmanın yeri önemlidir. Biz bu yazıda temel konumuz olan sözlü iletişim üzerinde duracağız.
SÖZLÜ İLETİŞİM KURMAKTAKİ TEMEL AMAÇLARIMIZ
İnsanın davranışları çoğu zaman belli bir amaca yöneliktir. İletişim kurmaktaki amaçlara bakıldığı zaman görülmektedir ki sözlü iletişim kurmak kişiler arasında bilgi, duygu ve düşünce alışverişi yapmayı sağlamaktadır. Kişinin duygu ve düşüncelerini anlaşılır ifadeler ile karşı tarafa aktarması, kendini ifade etmesine olanak tanımaktadır. Dolayısıyla muhatap tarafından anlaşılmak ve onun konuşanı anlamasını sağlamak sözlü iletişimin amaçlarındandır. Kısaca sözel iletişim kurmanın önemi insan psikolojisi çerçevesinde incelediğinde insanın kendini ifade edebilmesi, var olduğunu idrak etmesi, diğerleri tarafından anlaşılması ve fark edilmesi noktasında önemli olduğu görülmektedir. Sözlü iletişim hem kişinin iç dünyasındakileri karşısındaki ile paylaşmasına olanak tanımakta hem de kendi iç alemini daha da zenginleştirmektedir.
İLETİŞİMİ ENGELLEYEN UNSURLAR
Etkili iletişim üzerine yapılmış çalışmalar, etkili bir iletişim için iletişime engel olan pek çok etmen sıralamışlardır. Bireyler[1]de görülen algılama farklılıkları, dildeki farklılıklar, duygusal et[1]menler, iletişimi çeşitli yönlerden engelleyebilmektedir. Ayrıca konuşma esnasında sözlerle mimikler arasındaki uyumsuzluk, güvensizlik duygusu ve muhatabın duygu dünyasını ayarlayamamak da etkin ve etkili iletişimi sekteye uğratabilmektedir. Bunların yanı sıra konuşulan konu hakkında yetersiz bilgi sahibi olma, eksik pekiştirme, muhatabın anlamasını zorlaştıracak karmaşık ve aşırı teknik bir dil kullanmak iletişimi engellemektedir. Aynı mekânı paylaşıp yüz yüze iletişim olanağı bulamamak, iletişimde farklı ve yetersiz kanal kullanmak diğer etmenler arasındadır. Ayrıca iletişim kurulan kişiye kaba davranmamak, onunla alay etmemek, onu damgalamamak ya da suçlamamak etkili bir iletişimde olması gereken unsurlar arasındadır. Bu etmenlere ek olarak muhatabı suçlayıcı, küçümseyici tavırlar içinde olmak, onu azarlayıp tehdit etmek uzak durulması gereken iletişim hatalarındandır. Sözlü iletişim içindeyken aşırı şakacı olmak, yersiz alınganlıklar göstermek ya da duyarsız ve kararsız davranmak iletişim sürecini sekteye uğratabilmektedir. Son olarak gereksiz korkulara sahip olmak ve benmerkezcilik de etkili bir iletişim sürecini engelleyen etmenlerdendir.5 Bu faktörler bireyler tarafından bilindiği ölçüde etkili ve sağlıklı iletişim kurmak daha mümkün hâle gelmektedir. Çünkü iletişim anındaki farkındalıklar ve iletişim kurma örüntülerinin bilinmesi, kişinin kendini gözlemleyebilmesine ve öz eleştiri yapmasına imkân tanıyacaktır. Özellikle sözlü iletişimde muhatabı can kulağıyla dinleyebilmek ve yerinde tepkiler vermek, kişilerarası kurulan ilişkinin sağlıklı ve uzun ömürlü olmasına önayak olmaktadır denilebilir.
ETKİLİ İLETİŞİM KURMANIN YOLLARI
Etkili iletişim kurmanın önündeki engeller fark edildikten sonra etkili iletişim kurmanın yollarını bilip uygulamak çok daha kolay olmaktadır. Hayatımızdaki insanlarla etkili bir iletişim kurmanın bazı önemli noktaları vardır. Etkili iletişim kurmanın yolu, etkili iletişim kurma becerilerine sahip olmaktan geçmektedir. Bu beceriler temelde etkin dinleyebilme, sözel mesajlarla sözel olmayan mesajları uyumlu olarak kullanarak açık ve öz bir şekilde “ben” diliyle konuşabilmeyi içermektedir. Dahası, bu beceriler saygı ve empati temelli davranışlar bütünüdür. Bu davranışlar bireyin karşısındaki kişilerle etkin ve etkili ilişkiler kurabilmesini sağlar ve bireyin toplum içindeki yaşamını kolaylaştırır. Muhatabın fikirlerine saygı duyma ve empati kurmak sağlıklı bir iletişimin temellerindendir. Empati kurabilmek muhatabın duygularını, içinde bulunduğu durumu, davranışlarındaki nedenleri anlamak ve içselleştirmek ile mümkündür. Ayrıca konuşma esnasında “sen” dili yerine “ben” dilinin tercih edilmesi önemlidir. “Ben” dili kullanımı muhatabı suçlama yoluna gitmeden kendi duygu ve düşüncelerini aktarmayı en iyi sağlayan iletişim becerisidir.
SONUÇ
Sonuç olarak denilebilir ki sözlü ve sözlü olmayan iletişim yolları ile iletişim kurabilen sosyal bir varlık olan insanın, kişilerarası iletişimde etkin ve etkili iletişim becerilerini bilmesi önemlidir. Çünkü ilişkilerin merkezinde iletişim yatmaktadır. İnsanların birbirleriyle kurdukları ilişkilerin uzun soluklu ve sağlıklı olması, kurulan iletişimin kalitesine bağlıdır. Kaliteli bir iletişim kurmanın yolu ise etkili iletişim becerilerini bilmekten ve iletişim hatalarından uzak durmaktan geçmektedir. Hayatın her noktasında olması gereken farkındalık iletişim zeminine taşındığı takdirde, sağlıklı ilişkiler kaçınılmaz olacaktır.
1 Robert M. Krauss, The psychology of verbal communication, “International Encyclopaedia of the Social and Behavioral Sciences. London: Elsevier”, 2002 1 Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/
2 İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, Etkili İletişim Becerileri Ders Kitabı
3 Deniz Özer, Etkili iletişim becerilerinin sosyal ortama uyum sağlamadaki işlevi: Fırat Üniversitesi Uygulaması/ Role of effective communication skills in adaptation to social environment: Fırat University application
4 İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, Etkili İletişim Becerileri Ders Kitabı
5 a.g.e
