Görevlerini yerine getirmeyen ya da erteleyen; her şeyi unutan ve çok yavaş hareket eden; iyi ve eğlenceli biri olmasına rağmen bir anda öfkelenip ortalığı birbirine katan, bir türlü yerinde duramayan ve çabuk sıkılan birileriyle muhakkak karşılaşmışsınızdır. Bir arkadaşınız, akrabanız, anneniz, babanız, kardeşiniz ya da kim bilir belki de siz… İstemediğiniz hâlde böyle olmak ya da böyle birileriyle yaşamak sizi içten içe içten üzüyor, öfkelendiriyor, çaresiz hissettiriyor olabilir. Peki, bu davranışların altında yatan nedenleri hiç merak ettiniz mi?
Literatürde bu belirtilere sebep olduğu varsayılan tek tanı olmasa da özellikle çocuklukta böyle bir öyküsü olan bireylerde Erişkin Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu en muhtemel sebep olabilir. Çocukluk yıllarında başlayıp ergenlik ve yetişkinlik döneminde devam eden nörogelişimsel bir bozukluk olan dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun (DEHB) toplumdaki yaygınlık oranı % 3-5 civarındadır. Genetik kaynaklı bir rahatsızlıktır ve temel belirtileri dikkat sorunları, aşırı hareketlilik ve dürtüselliktir. DEHB’nin sebep olduğu sorunlar, beynin ön kısmında bulunan ve soyut düşünceyi, çalışma belleğini (bilgiyi mantıklı basamaklarda ele alma yeteneği), dürtüselliği (yapmak istediğimiz ya da yapılması gerekeni yapabilme kapasitemiz) ve yürütücü kontrolü (gerçek dünyada başarıyı sağlayan organizasyon, odaklanma ve bütünleştirme yeteneği) düzenleyen frontal lob1 işleviyle ilgilidir. Bu alandaki bir bozukluk bireylerin düşünmeden hareket etmesine, dikkat dağınıklığına ve görevlerini tamamlamada güçlük yaşamasına yol açmaktadır.
Erişkinlerde hiperaktivite ve dürtüsellik zamanla azalmakta, dikkat eksikliği ise artmaktadır. DEHB her ne kadar kişilerin belli alanlarda güçlük yaşamalarına yol açsa da bu bireylerin genelde sağ beyinleri daha iyi çalıştığı için yaratıcılıkları yüksektir. Ayrıca ilgilerini çeken bir konuya da hiperfocus-dikkati yitirmeden uzun süre odaklanmak- olabilirler. Her ne kadar hiperfokus, çeşitli bağımlılıklara (örn. bilgisayar oyunu) ya da riskli davranışlara yol açma tehlikesi taşısa da doğru tedavi ve yönlendirmelerle bireyler, ilgilerini çeken alanlarda gayet başarılı olabilir ve etraflarındaki kişilere göre daha yaratıcı şeyler ortaya koyabilirler.
DEHB’nin tedavisinde ilaç ve/veya psikoterapiden faydalanılmaktadır. Tedavide amaç, çeşitli beceri eğitimleriyle dürtü kontrolü ve daha uzun düşünerek harekete geçme yetisinin kazandırılmasına ek olarak motor hareketliliğin uygun biçimde gerçekleşmesini sağlamaktır.
TEDAVİDE KULLANILAN BECERİ GELİŞTİRME TEKNİKLERİ
DEHB’li bireyler zaman akışını algılamada güçlük yaşamaları sebebiyle zaman yönetimi ve planlamada eksik kalabilmektedirler. Bu durumun giderilmesi için zaman yönetimi becerilerinin edinilmesi faydalı olacaktır.
ZAMAN YÖNETİMİ TEKNİKLERİ
- Adım: Öncelikleri belirlemek,
- Adım: Öncelikli amaçlara ulaşmak için o hafta yapılması gerekenleri listelemek ve her aktiviteyi önem sırasına göre derecelendirmek,
Örneğin:
A- En önemli görevlerdir. Kısa zamanda tamamlanmalıdır.
B- Daha az önemlidir.
C- En az öneme sahiptir. Her görev A, B, C sınıflamasına yazılmalıdır.
- Adım: Zamanı gözlemlemek. Haftalık olarak her gün neyin ne kadar yapıldığının çizelgesini tutmak,
- Adım: Haftanın sabit aktiviteleri için ana bir program yapmak,
- Adım: O hafta yapılması gereken şeylerin listesini tutmak,
- Adım: Her güne ait “yapılması gerekenler” listesi oluşturmak
- Adım: Günlük yapılması gerekenler listesini takip etmek ve tamamlandığında kendini ödüllendirmek.
Ayrıca saat kullanımı, zaman farkındalığı için yardımcı olabilir. Telefon dikkat dağıtıcı bir etken olabileceğinden telefon saati yerine normal bir saat kullanılması tavsiye edilir.
ERTELEMEYİ ENGELLEME
DEHB’li bireyler çabuk sıkılma, dürtüsellik ve ayrıntıcılık gibi özelliklerinden dolayı işlerini sık sık ertelerler. Ertelemenin ardında genellikle yapılan işin anlamının farkında olmama, yapılan işi mükemmel yapma isteği, değerlendirilme kaygısı, belirsizlik, yapılacak işle ilgili yeterliliğe sahip olmama gibi durumlar yatmaktadır. Erteleme, anlık bir rahatlama hissi sağlasa da kişinin olaylarla yüzleşmesini engelleyerek günlük yaşamda aslında çözebileceği olaylardan kaçınmasına yol açmakta ve dolayısıyla “Yeterlilik” algısının gelişmesini engellemektedir. Bu anlamda erteleme azaltma tekniklerini öğrenmek faydalı olacaktır.
ERTELEME AZALTMA TEKNİKLERİ
– Yapmanız gereken her şeyi listeleyin,
– Yapamayacağınız işleri eleyin,
– Gerçekçi hedefler belirleyin,
– Yaptığınız işin anlamını düşünün
– Hedefiniz gerçekleşince kendinizi ödüllendirin.
– Gereken zamanı hesaplayın ve kendinize iki kat zaman verin (DEHB tedavisinde yapılacak işi 2 kat sürede yapmak yeterlidir.)
PROBLEM ÇÖZME
DEHB’li bireyler potansiyel sonuçları düşünmeden dürtüsel tepkiler verme, gereksiz, küçük detaylara takılıp asıl resmi görememe, öncelik sıralaması yapmakta zorlanma ve olumsuz sonuçlar doğurmuş geçmiş deneyimlere takılma gibi zorluklar yaşadıkları için kısa vadede ödül veren çözümleri, uzun süre kalıcı olacak çözümlere tercih etmektedirler. Bu anlamda problem çözme becerilerinin geliştirilmesi faydalı olmaktadır.
Problem Çözme Tekniği
- Sorunu tanımlayın,
- Olası tüm çözümleri yazın,
- Her bir çözümün avantaj ve dezavantajlarını yazın,
- Çözümlere puan verin,
- En iyi seçeneği uygulayın.
DİKKAT EĞİTİMİ
DEHB’li bireyler önemli bilgiye karar verme, önemli bilgi üzerine odaklanma, odaklanılan bilgiyi işleme alma konularında da güçlük yaşamaktadırlar. Dikkat eğitimi, kişilerin dikkat süreleri ile ilgili veri toplamaları ve görevlerini buna göre yapılandırmaları ile başlar. Bunun için sıkıcı bir iş üzerine çalışırken yanınıza bir defter alın, bir süreölçer ayarlayın ve dikkatinizi dağıtan bir düşünce geldiğinde onu kaydedin. Ardından yaptığınız işe geri dönün. İş bitene kadar bu uygulamaya devam edin. Ayrıca dikkatinizi toplamak için çevredeki dikkat dağıtıcıları azaltabilir, görsel ve işitsel hatırlatıcılar kullanabilirsiniz; unutmamanız gereken şeyleri not kâğıtlarıyla duvara asmak gibi.
SOSYAL BECERİ EĞİTİMİ
DEHB’li bireyler bir yetişkinden beklenen sosyal ve meslekî sorumluluklarını yerine getiremediklerinden dolayı sosyal çevreleri tarafından reddedilebilirler. Bu durum bireylerde DEHB’ye ek olarak farklı psikolojik problemlerin oluşmasına zemin hazırlayabilir. Bu sebeple sosyal beceri eğitimi tedavi açısından önemlidir.
Sosyal beceri eğitimi aşağıdaki unsurlardan oluşmaktadır:
- Duyguları tanımak ve ifade etmek,
- İnsanlar ile iletişim kurmak,
- Kendini yönetmek. (Sakin kalmak, kendi tarafını tutmak),
- İletişime yardımcı olacak sosyal ipuçlarını anlamak,
- Göz kontağı kurmak ve konuşurken göz kontağını sürdürebilmek,
- Karşı tarafın sohbet etmek için ne kadar hazır olduğunu değerlendirebilmek,
- Bir sohbeti sürdürebilmek,
- Dinleme becerilerinin önemini kavrayabilmek,
- Pasif, saldırgan ve atılgan davranışlar arasındaki farkları öğrenmek.
DÜRTÜ KONTROLÜ
Dürtüselliği kısaca düşünmeden hareket etmek olarak tanımlayabiliriz. Dürtü kontrolünü öğrenmek mümkündür. Bunun için öncelikle dürtüsel davranışları fark etmek gerekir. Kendinizi gözlemleyip dürtüsel olarak yaptığınızı fark ettiğiniz davranışları bir çizelgeye kaydedebilirsiniz. Bu davranışların hangi düşüncelerden kaynaklandığını fark etmek için o anda zihninizden geçen düşünceleri not edebilirsiniz. Sonrasında karşınızda bu durumda bir arkadaşınız olsa ona ne diyeceğinizi düşünerek alternatif düşünme biçimlerini keşfedebilirsiniz. Sizi dürtüsel davranmaya iten uyaranları fark edip mümkünse onlardan uzaklaşmak da faydalı olmaktadır. Gevşeme eğitimiyle dürtünün bedende oluşturduğu baskıyla baş etmeyi öğrenebilirsiniz. Alışkanlığı tersine çevirme tekniği, dürtüsel bir davranışı zararlı olmayan bir diğer davranışla değiştirmede kullanılmaktadır. Örneğin, bir stres yaşadığınızda kaşlarınızı yolmak yerine stres topuyla oynamak gibi.
Kısaca dürtü kontrolü için aşağıdaki tekniği uygulayabiliriz.
Dur: Tepkisel karşılık vermeyin, onun yerine kendinizi tutun.
Düşün: Düşünmek ve olayı değerlendirmek için kendinize zaman tanıyın. En uygun davranışın ne olacağı üzerinde çalışın.
Yap: Yapmak istediğiniz davranışın önce alıştırmasını yapın sonra da uygulayın.
Sonuç olarak Erişkin Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu’nun bireylerin yaşamlarını oldukça olumsuz yönde etkiliyor olmasına rağmen tedavisi mümkün olan bir rahatsızlık olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim araştırma bulguları bir psikoterapi ekolü olan Bilişsel Davranışçı Terapilerin DEHB için etkili bir tedavi yöntemi olduğunu göstermektedir.2
1 Beynin ön tarafında yerleşimli, bilinçli düşünmeden sorumlu olan beyin bölgesi
2 Yararlanılan kaynaklar: Furkan Coşkun, Lut Tamam, Mehmet Emin Demirkol, Erişkin Tip Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu’nda Kronotip ve Klinik Özellikler, 2020; Ceyhan Balcı Şengül, Cem Şengül, Şükran Telci ve Nesrin Dilbaz, Erken Erişkinlikte Tanı Konan İki Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Olgusu, 2003; Gülay Oğuz, DEHB ve Psikoterapi Uygulamaları, 2020; https://youtu.be/sl6SRbwZaKY Beynin ön tarafında yerleşimli, bilinçli düşünmeden sorumlu olan beyin bölgesi
