“Allah’a giden yollar mahlûkatın nefesleri sayısıncadır.” Sözüyle Necmeddin-i Kübrâ (ö. 618/1221)[1], her bir şahsiyetin kendine özgülüğünü ve biricikliğini hatırlatır. Bir başka açıdan ise nefes ve hatta nefs sahiplerinin Allah’a gidebileceğine, gitmekle mükellef olduğuna dikkat çeker. Peki, her insan Allah’a nasıl gidebilir ve gitmelidir? İsrâ Suresi’nden öğrenelim…
İSRÂ SURESİ’Nİ TANIYALIM
Kur’an-ı Kerim’in Mekke döneminde inen surelerinden olan İsrâ Suresi 111 ayettir. 26, 32, 33 ve 57. ayetler ile 73-80. ayetlerin Medine döneminde indirildiğine ilişkin rivayetler vardır. Mushaf’ta on yedinci sıradadır. Sure, adını ilk ayetin konusu olan “İsrâ” hadisesinden almıştır. “Geceleyin yürütmek” anlamına gelen “İsrâ”, Mîrac yolculuğunda, Peygamber’imizin (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) bir gece, Mekke’den Kudüs’e götürülmesini ifade eder. Surenin diğer bir adı da “Benî İsrâil Sûresi”dir.[2]
Surede Allah Teala’nın Efendimiz’e bahşettiği İsrâ ve Mirâc hadisesinden sonra İsrailoğulları’nın kıssasına yer verilir. Geçmiş ümmetlere de emrolunan ve yasaklanan hususlar hakkında İbn Abbas’ın (ö. 68/687-88) 23-40. ayetler arası on sekiz ayetin Mûsâ Peygamberin (Aleyhisselam) levhalarında da bulunduğunu söylediği nakledilmiştir. Surede zikrolunan bir diğer kıssa Adem (Aleyhisselam) ve İblis kıssasıdır. Kur’an’ın tedricen nazil oluşuna sıkça vurgu yapılan surede, mahlukatın tamamının Kur’an’ın benzerini oluşturmaktan aciz olduğu haber verilmiştir. İlimle nasiplendirilenlerin, Allah’ın ayetleri okunduğunda gözyaşları dökerek secdeye kapanan ve Kur’an’ı dinlemeleri sebebiyle saygıları artan kimseler olduğu ifade edilmiştir. Kaynaklarda Efendimiz’in her gece İsrâ ve Zümer sûrelerini okuduğu haber verilmiştir.[3]
KUR’AN-I KERİM’DE İSRÂ SURESİ BAĞLAMINDA İNSANIN TABİATI
Kasas Suresi’nden sonra, En’âm Suresi’nden önce nazil olduğu nakledilen İsrâ Suresi’nin nüzul tarihi hakkında en sahih kabul edilen rivayet, bunun müslümanların Birinci ve İkinci Habeşistan hicretlerinden sonra, Hatice (Radıyallahu Anha) ve Ebû Tâlib’in vefatlarını takip eden dönemde, hicretten bir yıl önce meydana geldiği şeklindeki nakildir.[4] Peygamber Efendimiz’in beşeri açıdan en zorlu dönemlerinden birine denk düşen bu süreçte inen İsrâ Sûresi, Efendimiz’e mahsus yönü itibariyle tesellinin ve müjdenin son noktası olduğu kadar, sabrın ve sınanmanın da son noktasına işaret eder. Çünkü Efendimiz -kendi ifadesiyle- “beşer/insan” bir Peygamberdir[5]; “insan olmak” bakımından ise “en insan” olandır.
Surede her “insan”ın tabiatına farklı miktarlarda yerleştirilen aslî özellikler birçok ayette ve bağlamda zikredilmektedir. Bu doğrultuda Nuh Peygamber özelinde kul olabilen insanın şükreden, İsrailoğulları özelinde fesat çıkaran, azgınlık eden, özellikle “insan” lafzıyla ise hayra dua ettiği gibi şerre de dua eden, aceleci, sıkıntı anında dua edip yakaran ancak sıkıntıdan kurtulduğunda nankörlük eden, nankör, nimet verildiğinde şükürsüz, imtihan halinde üzüntülü ve çok cimri olduğu dile getirilmektedir.[6] Surenin 84. ayetinde ise insana dair şöyle buyrulmaktadır: “De ki: “Her biri kendi şâkilesine/asli tabiatına göre hareket eder. O halde kimin daha doğru yolda bulunduğunu Rabbin daha iyi bilir.”[7]
MANASI AÇISINDAN İSRA SURESİ 84. AYET-İ KERİME
Ayet-i kerime lafzı, insanın davranışlarını, yaratıldığı, kendisine mahsus tabiata göre gerçekleştirdiği vurgulanır. Tefsir kaynaklarımızda bu ayetin nasıl anlaşması gerektiğiyle alakalı farklı görüşlere rastlanır. Öncelikle Kur’an’da yalnızca bu ayette zikrolunan “şâkile” kelimesinin nasıl anlaşılması gerektiği, ayetin bağlamıyla alakasına dair çeşitli yaklaşımlar mevcuttur. Bu ayet doğrultusunda tartışılmış olan bir diğer konu, insanın yaratıldığı huylardan, fıtrî-rûhî özelliklerinden sıyrılabilme imkânının olup olmamasıdır. Bu noktanın tartışılma sebebi, insanın ahlâkını meydana getiren aslî karakter özellikleri sebebiyle meydana getirdiği durumlardan, sonuçlardan ne derece sorumlu olduğudur. Efendimiz’den nakledilen “Dağın yerinden oynadığını duyarsanız inanın, fakat bir kişinin huyunun değiştiğini duyarsanız inanmayın. Çünkü o yine fıtratındaki şeye döner.”[8] manasındaki rivayetle de delillendirilen bu husus, kişinin imânî ve amelî bakımdan sorumlu olduğu çerçeveyi de belirleyecektir.
Tefsir kaynaklarında bu ayet-i kerimede zikrolunan اَلشَّاكِلَةُ/şâkile kelimesinin “tabiat, fıtrat, âdet, din, ahlâk, seciye, karakter, niyet, mizaç” manalarında olduğu zikredilmiştir. Şâkile’nin, benzerlikleri olmakla birlikte farklı muhtevalar içeren birden fazla kelimeyle anlaşılmasının sebebi, hem ayetin bağlantılı olduğu diğer ayetler ya da konular, hem de kelimenin asli anlamının birden fazla olmasıdır.
Mâturidî (ö. 333/944) “Bu ayette hangi sebep vardı da Yüce Allah böyle buyurdu, bilemiyoruz. Ancak bunun, başlangıçta sebepsiz olduğunu söylememiz caiz olmaz. Resulullah’ın müşriklerin iman edeceklerinden ümit kesmesi dolayısıyla Allah’ın böyle buyurması muhtemeldir.” demektedir.[9] Çünkü bu ayet-i kerime “De ki/قل” hitabıyla başlamaktadır. Tefsir ilminde, İsrâ Suresi’nde 21 ayette[10] zikrolunan bu ifade ile, çoğunlukla, vahyin kişilere mahsus bir olay, durum, talep, soru ya da sorun sebebiyle inmiş olabileceği kabul edilir; Efendimiz’e doğrudan hitabı gerektiren bir sebep aranır. Dolayısıyla bu ve benzer yorumlara göre ayet doğrudan öncesi ya da sonrasıyla ilişkili yorumlanmamıştır. Râzî (ö. 606/1210) ise ayetin hem öncesi, hem de sonrasıyla irtibatına dikkat çeken müfessirlerdendir. Ona göre şâkile “yol, mezhep” demektir ve “ruhların kendilerinden sudur eden fiillere benzemesi” manasındadır. 84. Ayetin devamındaki “O halde kimin daha doğru yolda bulunduğunu Rabbin daha iyi bilir.” İfadesi de bu manayı teyit etmektedir. Önceki ayetlerde Kur’ân’ın bazı insanlara nispetle şifa ve rahmet, diğer kimselere nispetle de hüsran ifade ettiği beyan edilmiştir. 84. Ayet vesilesiyle temiz nefislere uygun olan ve yakışan, onlarda Kur’ân vesilesiyle, zekâ ve kemâl eserlerinin ortaya çıkması, zıddı olanlarda da karşıtlarının meydana gelmesidir. 85. Ayetin ruhun mahiyet ve hakikati hakkında olması da, bu mananın bir göstergesidir.[11]
İNSAN OLMAK…
“Yerde şeker kamışı mı bitmiş, yoksa alelâde kamış mı… Her biten ot, bittiği yerin hâlini, kabiliyetini bildirir!” Diyen Mevlânâ, kişiyi yansıtanın yaptığı, ürettiği ya da tükettiği olduğunu hatırlatır. Sahradaki kaktüs ile kardaki kardelenin yaşam imkânları eşit olmasa da, her mahlûk kendi potansiyeline uygun şekilde ve en güzel halde yaratılmıştır, vazifesini bu doğrultuda yerine getirmektedir. Mahlûkat içerisinde insan, ruhen ve fiilen yerinde saymamak üzere yaratılmış tek cinstir. İnsanın yaratışında, Allah’ı bulmak, O’na gitmek isteyen için tabiatına mahsus ve gerekli donanımlar mevcuttur ki insan bununla mükellef tutulmuştur. Aslî tabiatında yer alan kötü hasletleri, olumsuz vasıfları hayra sevk etmek isteyen için iman en büyük imkândır. Öyleyse insan yerleşik ve değişmez tabiatını kulluğu için kullanabilir; ilimle, irfanla, güzel ahlakla eğitildikçe, öğretildikçe mizacı dönüşebilir. İmanla yolu henüz kesişmemiş insan için ise aslî tabiatı engel değildir.
[1] Ali Bolat, “Değerler Eğitiminde Tasavvuf”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, sayı: 40, s. 41
[2] Kâmil Yaşaroğlu, “İsrâ Sûresi”, TDVİA, c. 23, s. 177, 178
[3] Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 68, 122; Tirmizî, “Fezâʾilü’l-Ḳurʾân”, 21; Nesâî, es-Sünen, VI, 444
[4] Salih Sabri Yavuz, “Mirac”, TDVİA, c. 30, 132-135
[5] İsra Suresi 17/93
[6] Paragraftaki sırasıyla bkz: İsra Suresi 17/3, 4, 11, 67, 83, 100,
[7] Hasan Basri Çantay, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, 2: 524
[8] Haysemî, Mecmau’z-Zevaid, 7/196
[9] Maturidi, Tevilâtü’l-Kur’ân, c. 8, s. 385.
[10] İsrâ Suresi 17/23, 24, 28, 42, 50, 51, 53, 56, 80, 81, 84, 85, 88, 93, 95, 96, 100, 107, 110, 111
[11] Fahreddin er-Râzî, et-Tefsîru’l-Kebîr Mefâtihu’l-Gayb, c. 15, s. 32, 33
