“Bu fırsat bir daha gelmez.”, “Alırsam daha iyi hissedeceğim.”, “Bu indirim kaçmaz!” gibi cümleler size tanıdık geliyor mu? Eğer öyleyse, alışveriş bağımlılığı açısından riskli bir durumda olabilirsiniz. Alışveriş, ihtiyaçlarımızı karşılarken gerekli ve faydalı olabilir, ancak beyinde oluşturduğu haz duygusu ile bağımlılık riski de taşımaktadır.
ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI NEDİR?
Alışveriş bağımlılığı, kişinin kontrolsüz bir şekilde alışveriş yapmak istemesi ve sık sık alışveriş yapmasıdır. Bağımlılık durumunda alışveriş stresten kurtulmak için kullanılır ve maddi sıkıntılar ve ilişkisel sorunlara yol açsa da sürdürülür. Madde bağımlılığında olduğu gibi alışveriş bağımlılığı da beynin ödül sistemini aşırı uyararak her seferinde daha fazlasını alma ihtiyacı ve almadığında yoğun bir sıkıntı hissi oluşturur.
ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞININ ANATOMİSİNİ ANLAMAK
Bir davranış bağımlılık halini aldıktan sonra onu değiştirmek için sadece niyet etmek ve bilgi sahibi olmak yeterli olmayabilir. Bu sebeple, alışveriş bağımlılığını anlamak için davranışın öncüllerine, alışveriş anındaki deneyimlere ve sonuçlarına odaklanmak önemlidir.
- Öncüller
- İçsel Tetikleyiciler
Araştırmalar, alışveriş bağımlılığı olan kişilerin kendilerine saygılarının az olduğunu ve sahip oldukları eşyalara göre kendilerini değerlendirdiklerini ortaya koymuştur. Alışveriş bağımlılığına neden olan inançlar arasında eşyaların olumsuz duygulardan kurtulmamızı ve daha güvende hissetmemizi sağlayacağı yer alır. Ayrıca yaşan suçluluk, utanç, kaygı gibi duygular ve kişinin dış görünüşünden hoşnut olmaması da alışveriş dürtüsünü tetikleyebilir.
- Dışsal Tetikleyiciler
Alışveriş sektöründe, mağazalar, vitrinler, karı artırmak için, tüketicileri alışveriş yapmaya çekecek şekilde tasarlanır. Ayrıca reklamlar ve sosyal medya aracılığıyla sürekli maruz kaldığımız tanıtımlar, satın alma isteğimizi artırır.
- Davranış Anı
Satın alma anında dikkatimiz azalır ve yalnızca “hedefe” kitlenir. Gözümüz başka bir şey görmez olur. O anda “Gerçekten buna ihtiyacım var mı?” veya “Bunu karşılayacak param var mı?” gibi sorular düşünülmez hale gelir. Alışveriş sırasında yaşanan rahatlama ve haz alışverişin bağımlılık potansiyelini güçlendirir. Ayrıca kişi çoğu zaman bu alışverişle kendisini ait olmak istediği grupla uyumlu hisseder. Bu durum kişinin değersizlik ve yetersizlik gibi duygularla baş etmesini sağlar.
- Alışveriş Sonrası
Alışveriş sonrası kısa vadede haz yaşansa da uzun vadede pişmanlık ve kendini eleştiren düşünceler baş gösterir. Maddi kayıplar ve olumsuz duygular artar. Bu durum uzun vadede özgüvenin azalması ve ilişkilerin bozulmasıyla sonuçlanır. Zamanla, suçluluk ve pişmanlık hisleri kişiyi tekrar alışveriş yapmaya iter ve bu bir kısır döngüye dönüşür.
ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI İLE BAŞ ETME YOLLARI
- Tetikleyici Faktörleri Fark Etmek
Alışveriş isteğinizi hangi içsel veya dışsal faktörlerin tetiklediğini fark edin. Örneğin, gördüğünüz bir reklam mı sizi alışverişe yönlendirdi, yoksa olumsuz bir duygu durumu mu?
- İşlevsel Olmayan Düşünceleri Değiştirmek
Alışverişle ilgili düşüncelerimiz alışveriş bağımlılığını artırabilir. Alışverişle ilgili daha gerçekçi düşünceler geliştirmek bağımlılığın azalmasına yardımcı olabilir.
Aşağıda bazı örnekleri görebilirsiniz.
“Eğer bunu almazsam kendimi iyi hissetmeyeceğim.”
- Alternatifi:“Bir şeyi almamak bana uzun vadede maddi ve duygusal açıdan daha fazla rahatlık sağlayabilir. Anlık mutluluğun peşinden koşmak yerine bütçeme sadık kalmak beni daha huzurlu hissettirecek.”
“Bu ürünü almazsam bir fırsatı kaçırmış olacağım.”
- Alternatifi:“Her zaman başka fırsatlar çıkacaktır. Şu anda bu ürünü almamak uzun vadede daha iyi kararlar vermemi sağlayabilir.”
“Alışveriş yapmak stresi azaltmanın en iyi yolu.”
- Alternatifi:“Stresle başa çıkmak için yürüyüşe çıkmak, dua etmek ya da bir arkadaşla konuşmak gibi daha sağlıklı yöntemler bulabilirim.”
“Alışveriş yaparak değerli olduğumu hissediyorum.”
- Alternatifi:“Benim değerim, aldığım ürünlerle ölçülmez. Kendime olan saygımı alışverişle değil, kişisel gelişimim ve ilişkilerimle artırabilirim.”
“Alışveriş yapmayı kontrol edemem.”
- Alternatifi:“Alışveriş alışkanlıklarımı kontrol edebilirim. Kendime sınırlar koyarak ve bütçeme sadık kalarak daha iyi seçimler yapabilirim.”
- 3- Uzun Vadeli Sonuçları Düşünmek ve Alışveriş Yapma İsteğine Karşı Koymak
Alışveriş isteği yoğun olduğunda, bu isteğe direnmek zor olabilir. Ancak uzun vadeli sonuçları hatırlayarak ve o anki sıkıntının zamanla azalacağını bilerek kendinizi durdurabilirsiniz. Bunu sürdürerek her seferinde alışveriş bağımlılığından kurtulmaya bir adım daha yaklaşabilirsiniz.
Özetle alışveriş kişinin makul istek ve ihtiyaçlarını karşıladığı ölçüde faydalıdır. Ancak rahatlamak için kullanıldığında bağımlılık oluşturur. İnsanın rahatlamasının ve stresle baş etmesinin yolu psikolojik ihtiyaçlarını doğru kanallardan karşılamasıyla olur. Bedeni yemek, aklı ilim, kalbi maneviyat, sosyal ihtiyaçlarımızı ilişkiler doyurur. Unutulmamalıdır ki alışveriş, bir arkadaşın, anlamlı bir kitabın, ibadetlerin, insanlara yardım etmenin vereceği ruhsal tatmini sağlayamaz.
