Haz merkezli bir dünyada yaşama mücadelesi veren insanlar olarak irademizin kontrolü noktasında çok başarılı olduğumuz söylenemez. Hiç bir çaba göstermeden istediğimiz her şey anında olsun istiyoruz. Henüz hazzımızı erteleyebilme konusunda başarı gösteremezken bahanelere sığınmamız oldukça doğal değil mi? Peki, bahaneleri bir kenara bırakıp irademizin kontrolünü ele almamızın zamanı gelmedi mi? Öyleyse işe iradeyi tanımakla başlayalım.
İRADEYİ TANIYALIM
İrade genel tanımıyla “Hazzı erteleme” becerisi olarak ifade edilir. Sözlük anlamına baktığımızda, “Bir şeyi yapıp yapmama hususunda karar verebilme ve bunu uygulama gücü.”1 olarak tanımlanıyor. İrade-otokontrol becerisi üzerine çalışmalar yapan bilim insanlarından Roy Baumeister iradeyi, kas gücüne benzetiyor. Baumeister’a göre kas gibi çalışan irade gücü kullanıldıkça etkinliğini kaybeder ve performansında azalma olur. Bu performansın artabilmesi için dinlenme süreci gereklidir. Buna örnek olarak da akşam saatlerinde bozulan diyetleri ve dürtüsel suçları gösteriyor. Çünkü kişilerin gün içerisinde kullanmaya devam ettikleri irade gücü akşam saatlerinde azalıyor ve kontrol edilmesi güçleşiyor. Yaptığı deneyler sonucunda kendisi ve çalışma arkadaşları bu durumu “Ego tükenmesi” kavramıyla açıklıyor. Bu deneylerden en meşhur olanına yakından bakalım: Katılımcılar üç gruba ayrılıyor ve aç olarak deney ortamına alınıyorlar. Deney ortamında leziz çikolatalı kurabiye kokusu hâkim. Katılımcılara çözülmesi imkânsız bir bulmaca ve sınırsız süre veriyorlar. Bulmacanın bir çözümünün olmadığından ise katılımcılar habersiz. Ardından bir gruba çikolatalı kurabiye, diğer gruba ise turp yiyebilecekleri söyleniyor. Tadım aşamasında bulunmayan üçüncü grup ise odaya sonradan alınıyor. Deneyin sonucunda çikolatalı kurabiye yiyebilecekleri söylenen katılımcılar ve tadım aşamasında bulunmayan üçüncü grup benzer performans sergiliyor. Her iki gruptaki katılımcılar da bulmacayı çözmek için sadece turp yemelerine izin verilen gruptakilerden daha fazla çaba sarf ediyor. Sadece turp yiyebilen katılımcılar irade güçlerinin bir kısmını çikolata yememek için kullandıklarından mevcut hedeflerine ayrılan irade kullanım enerjilerinde düşüş olduğu sonucuna varılıyor.2
İRADENİN GELİŞİMİ
İradenin gelişim süreci, araştırmacılar tarafından farklı şekillerde açıklanıyor. Kimileri irade gelişiminin okul öncesi dönemde en uygun seviyeye ulaştığını savunurken kimileri de iradeyi sürekliliği olan gelişimsel aşamalarla ele alıyor. Bilgiyi işleme kapasitesi ve irade birlikte ele alındığında, irade becerisi gerekli olan durumlarda beyne gönderilen sinyallerin yetişkinlerde ergenlere göre daha fazla bölgeye ulaştığı dolayısıyla iradelerini daha kolay kontrol edebildikleri tespit ediliyor.3
MARSHMALLOW TESTİ
Birçoğumuz çocuklarına çikolata, kurabiye veyahut şekerleme veren ebeveynlerin çocuklarının tepkilerini paylaştıkları videolara rastlamışızdır. Hatta çocukların verdikleri tepkiler bizi oldukça gülümsetmiştir. Popülerliği gittikçe artan bu videoların kaynağı 1960’lı yıllarda yapılmış olan “Marsmallow Testi”ne diğer adıyla “Hazzı Erteleme Becerisi Testine” dayanıyor. Ünlü psikolog Walter Mischel’in çocukların istedikleri zaman hazzı ne şekilde erteleyeceklerini gözlemlemek üzerine tasarladığı bu test, Standford Üniversitesinde bulunan Bing Anaokulunda 4-6 yaş arasındaki çocuklara uygulanıyor. Çocuklar, “Sürpriz Odası” adı verilen odaya alınıyorlar, üzerinde şekerleme ve zil bulunan masaya oturmaları isteniyor. Deneyi uygulayan kişi, çocuklara isterlerse masada bulunan bir adet şekerlemeyi şimdi yiyebileceklerini ya da kendisi gelene kadar beklerlerse ikinci bir şekerlemeyi kazanacaklarını söylüyor ve çocukları odada yalnız bırakıyor. Deneyin sonucu oldukça şaşırtıcı. Kimi çocuklar saniyesinde şekerlemeyi yerken kimileri gözlemci gelene kadar bekliyor; şekerlemeyi yememek için şarkı söylemek, gözlerini kapatmak, şekerlemeyi kendilerinden uzaklaştırmak üzere çeşitli yollar deniyorlar. Yirmi dakika sonunda da ikinci şekerlemeyi kazanıyorlar.4 İradesini kullanarak ikinci şekerlemeyi kazanan çocukların ergenlik döneminde daha özgüvenli olduğu, stresle daha kolay başa çıktığı, amaçları uğruna daha çok çaba sarf ettiği ve akademik yönden daha başarılı olduğu gözlemleniyor. Yetişkinlik döneminde ise bu kişilerin ilişkilerini devam ettirme ve kişilerarası sorunları çözmede daha başarılı oldukları; eğitim seviyelerinin daha yüksek, hedeflerine ulaşmada daha başarılı, vücut kitle indekslerinin ve riskli madde kullanımlarının daha düşük olduğu tespit ediliyor.5 Ancak hazzını ertelemeyi başaran çocukların bazılarında ilerleyen süreçlerde irade kullanım becerisinin azaldığı, hazzını ertelemekte başarısız olan çocuklardan bazılarının ise iradesinin güçlendiği de gözlemleniyor. Mischel bu durum için gelişim sürecimize atıfta bulunarak irade-otokontrol becerimizi güçlendirebileceğimizi savunuyor.6
İRADEMİ NASIL TERBİYE EDEBİLİRİM?
İrade-otokontrol becerisinin ne olduğunu, özelliklerini ve yapılan deneylerde ortaya çıkan sonuçları bir arada ele aldığımızda irade hakkında bir fikir sahibi olduğumuzu düşünüyorum. Haydi, bahanelerimizi bir kenara bırakalım ve irademizi nasıl güçlendirebiliriz sorusunun cevabını arayalım.
Uzmanlar iradenin terbiye edilmesi noktasında neler yapabileceğimizi şöyle sıralıyorlar:
- Öncelikle irade gücümü neden terbiye etmek istediğimin cevabını kendime vermeliyim. Çünkü bulduğum cevap irademi terbiye etme sürecimde bana çok yardımcı olacak ve düştüğümde kalkmam için bana destek verecek.
- İrade gücümü işlevsel olarak kullanabilmek için beynimin, kalbimin, bedenimin ve sosyal çevremin de içinde olduğu bir sistem kurmayı kendime hedef belirleyebilirim. Bu sistemin içinde uyku düzenim, irademin zayıflamasına katkı sağlayan şeker, kafein, aşırı yağlı yiyecekler ve hareketsizlik gibi mevzuları ele alabilirim. Böylece bireysel stratejiler geliştirerek irademi kullanma becerimi zayıflatan mânileri de bulabilirim.
- İrade gücümü sürdürülebilir kılabilmek için kendimle pazarlık yapmak yerine o an işe koyulmam gerektiğini, aksi takdirde pazarlığı kaybedenin hep ben olacağımı bilmeliyim.
Elbette ilk başlarda irademizi güçlendirmek kolay olmayabilir, spora başlayan kişinin kas ağrısı çekmesi gibi bizim de zorlanmamız oldukça doğal. Kırılma noktamızın, bizi caydıracak uyaranlardan uzak kalabilmemiz olduğunu bilirsek gözümüzün önünden o uyaranları kaldırabilir, bizi olumsuz yönde etkileyen sosyal çevremizi de gözden geçirerek yeniden düzenleme cesareti gösterebiliriz. Kendimize uygun filtreler geliştirerek irade gücümüzü arttırabiliriz.7 Bazen kolayca gaza gelebiliyoruz. Kendimize gerçekçi hedefler koymak yerine üstesinden gelemeyeceğimiz hedefler belirliyoruz ve nasıl üstesinden geleceğimizi de bilemiyoruz. O yüzden gerçekçi bir şekilde “Parçala, böl, yönet!” sloganını hayatımıza uyarlamaya başlayabiliriz. Yavaş yavaş yağan mucizevi kar taneleri gibi hedefimize doğru da yavaş yavaş ilerlediğimizde, bembeyaz kar örtüsüne bürünmüş manzaranın verdiği mutluluğu ve huzuru irade gücümüzü kullanarak hedeflerimizi gerçekleştirdiğimizde de yaşayacağımıza eminim. Bendeniz için her başarısız hissettiğimde, ulaştığım en küçük hedefi dahi hatırlamak bir kamçı görevi görüyor. Sizler de ufacık da olsa ulaştığınız hedeflerinizi kendinize hatırlatabilirsiniz. Şu anda en büyük hedefinize ulaşmamış olabilirsiniz ama bu ulaşamayacağınız anlamına gelmez. “Allah katında amellerin en makbulü az da olsa devam üzere yapılanıdır.”8 buyuran Resulullah’ın (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) kelamını kendimize düstur edinip hayatımızın her alanında uygulamayı başarabildiğimizde Allah Teâlâ’nın izniyle hedeflerimize ulaşabilmek için irade gücü kuvvetlenmeye devam eden hayırlı Müslümanlar olabileceğimize inanıyorum.
Gayret bizden tevfik Allah Teâlâ’dan.
1 “http://lugatim.com/s/irade”
2 “Baumeister’ın Ego Tükenmesi Teorisi Çerçevesinde Denetçi Yargısı” Pınar Okan Gökten (2017)
3 “Narrative Terapi Temelli Grupla Psikolojik Danışma Programının Ergenlerin İrade ve Kaygı Düzeylerine Etkisi” Merve Koca (2018)
4 “Marshmallow Testi: Geleceğimiz Bir Şekerlemede…” Fatma Köse https://www.egitimlik.com/post/marshmallow-testi
5 “Narrative Terapi Temelli Grupla Psikolojik Danışma Programının Ergenlerin İrade ve Kaygı Düzeylerine Etkisi” Merve Koca (2018)
6 “Marshmallow Testi: Geleceğimiz Bir Şekerlemede…” Fatma Köse https://www.egitimlik.com/post/marshmallow-testi
7 “Dr. Mehmet Dinç ile İrade Yönetimi” https://www.youtube.com/watch?v=5A8HnomQfQg
8 Buhârî, İman 32; Müslim, Müsafirîn 215-218, Münafıkun, 78
