İslâm medeniyetinin ilim ve irfan hazinelerinden bahsedildiğinde ele alınacak önemli bir dönem şüphesiz ki Endülüs dönemidir. Avrupa’da kurulmuş ilk Müslüman devlet olan Endülüs, Müslümanların bıraktığı eserlerle âdeta ilim ve irfanın gelişim sürecine öncü olmuştur. Öyle ki Endülüs, hükümran olduğu dönemde “Batı’nın İncisi” sıfatına layık görülmüştür. Bu coğrafyada sayısız değerli eserin bulunduğu kütüphanelere Müslüman âlimler tarafından yüz binlerce eser kazandırılmış, bu sayede Endülüs 10. ve 11. yüzyıla damgasını vurmuştur.
Endülüs tarihinin sayfaları arasında gezinirken adı arka planda kalmış, fakat fiilleri kıymetli neticeler vermiş birçok âlime hanım ile karşılaşırız. Bu yazımızda, bu kıymetli âlimlerden biri olan Fatıma el-Mecritiyye ile tanış olacağız.
İLİM YUVASINDA İLİM AŞKIYLA BÜRÜNMEK
Fatıma el-Mecritiyye, matematik ve astronomi konusunda Endülüs’ün en seçkin bilginlerinden olan ve Endülüs’ün Öklid’i (Euclides) diye anılan Mecrîtî ünvanlı Ebu’l Kasım Mesleme b. Ahmed el-Farazî el-Mecrîtî’nin kızıdır. Babası Mecrîtî bu düzeye, Doğu İslâm ülkelerine yaptığı bir seyahat sırasında eline geçen eserler üzerindeki çalışmaları sonucunda ulaşmış, Endülüs’teki astronomi ve matematik an[1]cak onun çalışmaları sayesinde müstakil birer ilim dalı hâline gelmiştir.1 Mecrîtî, astronomi ilmine önemli katkılarda bulunmuş, İskenderiyeli astronom Batlamyus’un Türkçe ismiyle “Büyük Bileşim” isimli eserine şerh yazmış, cebir ilminin kurucusu Hârizmî’nin astronomik tablolarını geliştirmiştir.
Böylesine zengin ilim yuvasında Fatıma, vaktini uzun süreler yıldızları ve galaksileri incelemeye ayırmıştır. İlim yolculuğu da babasının zekâsını, matematik ve gökyüzüne olan ilgisini fark etmesi ile resmî olarak başlamıştır.
BABASININ DİZİNİN DİBİNDE
Madridli Fatıma onuncu asrın sonu, on birinci asrın başında Endülüs’te yaşadı. Dönemin astronomi ilmine hatırı sayılır katkılarda bulunmuş isimlerden biriydi. Ailesiyle birlikte yaşamının büyük kısmını ilim diyarı Kurtuba’da geçirdi. Asıl memleketi Madrid idi ve babası Mecrîtî’ye (Madridli) nispetle el-Mecritiyye lakabıyla anıldı.
Fatıma el-Mecritiyye, ilmini babasının dizinin dibinde aldı. Yeri geldi babasının talebesi oldu yeri geldi ona matematik ve astronomide ilim yoldaşlığı yaptı.
BİLİM DÜNYASINA KATKILARI VE ESERLERİ
İlmin ve Hilafetin merkezi Kurtuba’da yaşayan Fatıma el-Mecritiyye dönemini aşan bir gök ilmine ulaştı. İlim tahsiline ömrünün sonuna kadar devam etmesinin yanında eser telifinde de bulundu. “Fatıma’nın Düzenlemeleri” öne çıkan eseri oldu. Gök cisimlerinin konumlarının belirlenmesinden, kıblenin tespitine, namaz vakitlerinin belirlenmesinden, bulunulan yerin konumunun belirlenmesine kadar birçok pratik problemde kullanılan önemli bir astronomik cihaz olan “Usturlab” âletinin kullanımından bahsettiği, astronomik hesap ve gözlem konularına da değindiği “Usturlab Üzerine Bir İnceleme” isimli ikinci eseri de hâlâ İspanya’daki ünlü Escorial kütüphanesinde muhafaza edilmektedir.
İslâm dünyasının yetiştirdiği bu kıymetli hanım Fatıma el-Mecritiyye babasının yazdığı, tetkik eserlere katkıda bulunarak ona yoldaşlığını sürdürdü. Hârizmî’nin astronomik çizelgelerini düzenlemek için babasıyla birlikte çalıştı. Bugünün “Greenwich” örneği gibi o zamanlar dünyanın merkezi olarak kabul edilen ve Kurtuba şehrinden geçen meridyen üzerinden yaptıkları hesaplamalar gökbilimine referans olarak kabul edildi.2
Madridli Fatıma aynı zamanda takvimleri düzeltmek, Güneş, Ay ve gezegenlerin konumlarını doğru şekilde hesaplamak, küresel astronomi için tablolar oluşturmak, Güneş ve Ay tutulmalarını hesaplamak için babasıyla birlikte çalıştı.
İLİMLE PARLAMAK
Endülüs tarihi üzerine çalışan İspanyol tarihçi Manuela Marin’in, hakkında, “Bilim tarihine katkıda bulunan en parlak Endülüs kadınlarından biri.”3 dediği Fatıma el-Mecrîtî İslâm tarihine, âlime bir hanım olarak adını yazdırdı. Hâlâ günümüzde Endülüs döneminin yetiştirdiği en büyük ilim kadınlarından biri olarak anılmaktadır.
1 Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Ömer Mahir Alper, Mecrîtî
2 “Mecelletü Hevat el-Felek”, Suriye Astronomi Derneği Gökbilimciler Dergisi 100. Sayı
3 A.g.e
